سیاست تجاری قزاق‌ها

«امشب برمی خیزم تا جام خود را بلند کنم و به سلامت تجارت و امپراتوری بنوشم! آقایان این جامی است که جهانی را محتوی است که به مخیله‌ها و هم به مصالح و منافع مادی ما مربوط است و با این وصف تنها یک کلمه را شامل است زیرا هر دو عنوان با هم مترادف هستند و «امپراتوری» به قول معروف همان «تجارت» است».
(جی. چمبرلن در کنگره اطاقهای بازرگانی مورخ 10 ژوئن 1896) (1).
حکومت روسیه هر چند امپریالیست و توسعه طلب بود از تجارت غفلت نورزید... چرا که تجارت خود امپراتوری است. برعکس، چنان بدان یاری کرد که پیشرفت خارق العاده تجارت روسیه در ایران به تمام معنی شگفت آور است. چه بسا در هیچ کجای دیگر امپریالیسم و تجارت به یکدیگر چنین خدماتی پر ارج نگزارده باشند. شهرهای بزرگ شمال: تبریز، مشهد، تهران انبارهای حقیقی تجارت روسیه شدند. انگلیسی‌ها، به اصطلاح ارباب تجارت، در جمیع بازارهای شمال و حتی مرکز شکست خوردند و در بازارهای جنوب با اینکه انحصار مطلق داشتند ناگزیر عقب نشینی کردند.
جدول ذیل سیر این ترقی و پیشرفت را نشان می‌دهد:

 

از 1890 تا 1900 (2) (ارزش به میلیون روبل)
سال‌ها	واردات روسیه از ایران	صادرات روسیه به ایران
1890	7/10	8/10
1895	9/18	1/14
1899	6/21	8/17
1900	4/20	6/20

جدول نخست حاکی از آن است که تجارت روسیه و ایران بیش و کم دو برابر شده در طول یک دوره 10 ساله یعنی از 1890 تا 1900. جدول دوم نشان می‌دهد که در مدت ده ساله یا پانزده ساله ای دیگر یعنی از 1901-1902 تا 1912-1913 بیش از سه برابر گردیده است.
62 درصد داد و ستد ایران که مجموعاً به بیش از یک میلیارد قران بالغ می‌شد اندک اندک به دست روسیه افتاد.
ولی علل این افزایش و پیشرفت چه بود؟ اینک چند علتی از آن علل:
1- آهنگ موزون اقتصادی یعنی توازن تقریباً دقیق و صحیح تجارت: روسها به همان اندازه که می‌توانستند به ایران جنس بفروشند از آن جنس می‌خریدند.
2- بهترین جاده های تجارتی که ایران را به اروپا می‌پیوندد از روسیه می‌گذرد. بنابراین از سال 1383 این راه‌ها فقط در دسترس مال التجاره های روسی بود، عبور کالاهای خارجی از طریق قفقاز برای صدور و یا ورود تحریم شده بود. مع الوصف بر طبق ماده 59 معاهده برلین مورخ 13 ژوئیه 1878 «اعلیحضرت امپراتور روسیه اعلام می‌دارد که قصد وی آن است که باطوم را به صورت بندری آزاد و اساساً تجاری درآورد.» (5) بازرگانان اروپائی درصدد برآمدند تا مانع این اقدام شوند و بدین منظور کالاها را به وسیله پست صادر کنند (بسته های پستی) بدون اینکه حق ترانزیت بر طبق موافقت نامه های بین المللی بپردازند، ضمناً تذکر این نکته لازم است که در سال 1918 بر طبق معاهداتی که در برست لیتووسک بین «دولت‌های مرکزی» اروپا و روس‌ها و اوکرائینی ها به امضا رسید هرگونه حق العبور کالا در امپراتوری سابق روسیه لغو گردید. (این معاهدات به طوری که می‌دانیم به موجب معاهدات صلح و رسای باطل شد.)
راه طرابوزان - تبریز - تهران که از ترکیه می‌گذرد بسیار طولانی است: برای پیمودن آن شش تا هشت هفته وقت باید.
جاده طرابوزان به تهران درواقع 1760 کیلومتر طول دارد. برای پرداخت حق ترانزیت به میزان یک درصد به نسبت ارزش کالا (6) به گمرک ترکیه و برای مصون ماندن از پیش آمدن اغتشاشات کلی در ترتیب آن‌ها و در بسته بندی آن‌ها، لازم است نماینده ای در طرابوزان داشت، زیرا مأموران گمرک ترک از اشکالاتی که بعداً پیش آید باکی ندارند. وجود این مأموران برای ارسال سریع بسته‌ها تا تبریز نیز که گمرک ایران در آنجا فعالیت دارد لازم است: در اینجا نیز محتوی صندوق‌ها بازرسی می‌شود. نرخ حمل و نقل از این راه از طرابوزان تا تهران تقریباً 250 قران (125 فرانک) در هر خروار (300 کیلوگرام) می‌شود. (7)
جاده خلیج فارس - بغداد - خانقین - تهران نیز بسیار طولانی و دارای همان معایب و مشکلات است.
3- جوایزی که برای صادرات تعیین شده است.
4- تعرفه های مخصوص راه آهن‌ها و کشتی هائی که حکومت روسیه به صادرکنندگان کالاهای روسی به ایران اعطا می‌کرد.
5- بانک استقراضی (روسیه) اعتبارات وسیعی برای بازرگانان ایرانی که به روسیه سفارشهائی می‌دادند، باز کرده بود.
6- مقررات و اصول جدید گمرکی بر طبق موافقت نامه روسیه و ایران مورخ 27 اکتبر 1901 (8).
خلاصه کلام صنعت و تجارت روسیه چنان مورد حمایت بود که مردم می‌توانستند کالاهای روسی را در ایران، مثلاً در اصفهان، به بهای آن کالاها در مسکو خریداری کرد.

سیاست گمرکی

بر طبق معاهده ترکمانچای مورخ 1828، در زمینه تجارت روسیه و ایران تعرفه ای متحد الشکل به میزان 5 درصد بر مبنای ارزش کالا، برای واردات و نیز صادرات ایران وجود داشت.
بر اثر عقد معاهدات تجارتی و بر طبق ماده‌ی «دولت کامله الوداد» این اصول تقریباً عموم دول دیگر را شامل شده بود. (9) به جز ترکیه که بین آن و ایران ترتیبات خاصی وجود داشت.
معاهده جدید مقدم بر هر امر حقوق مربوط به صادرات را بجز چند مورد استثنائی لغو کرد. تعرفه متحدالشکل 5 درصد بر مبنای ارزش کالا، مذکور در عهدنامه مورخ 1828، جای خود را به تعرفه خاصی داد که کاملاً به نفع روس‌ها بود. «روسیه نمی‌تواند حقوق حاکی از ارجحیت برای خود مطالبه کند، ولی حق دارد جمیع کالاهائی را که عملاً امتیازشان را دارد، از مالیات معاف کند و برعکس مالیات کالاهائی را که فروش آن برای انگلستان مخصوص و محفوظ شده است اضافه کند.) (10)
اینک چند قسمت از گزارش قنسول فرانسه در تبریز مورخ 1903:
«... با بررسی مختصر تعرفه جدید می‌توان مشاهده کرد که کالاهای روسی الاصل به ویژه مورد عنایت و لطف می‌باشند. عوارض و حقوق ورودی آن‌ها چندان از 5 درصد ارزش آن‌ها متجاوز نمی‌باشد: از این قرار انواع قند و شکر عوارضی در حدود 4/5 درصد، روغن‌های نفتی هر بشکه 3/5 درصد و منسوجات پنبه ای، مخمل، نخی تقریباً 4/5 درصد کفشهای چرمی 4 درصد، بدل چینی و چینی 5 درصد می‌پردازند. بالعکس می‌توان ملاحظه کرد که محصولات مورد علاقه بیشتر ما هنگام ورود به ایران به طرزی مشهود عوارضی بیشتر بدین شرح می‌پرداختند: منسوجات ابریشمین متناسب با ارزش آن‌ها از 8 تا 9 درصد، مشروبات و کنیاک تقریباً 25 درصد، منسوجات پشمی خالص و انواع نوارهای پشمی 12 درصد، منسوجات پشمی مخلوط با پنبه 7 درصد.»
شوستر امریکائی خزانه دار کل سابق ایران ارقامی باز هم شگفت انگیزتر به دست می‌دهد: «3 درصد عوارض شکر و 1/2 درصد عوارض نفت تصفیه شده یعنی دو ماده اساسی وارداتی روسیه در ایران».
خزانه دار کل سابق به علاوه می‌افزاید که:
«تعرفه موجود گمرکات یادگار جالبی است از عدم صداقت همسایه شمالی ایران. نرخ و حقوق گمرکی آن که بین دولت ایران و دول اروپا معین شده است بدون رضایت ایشان تغییرپذیر نیست. فهرست‌های تعرفه مزبور در زمان (مسیو نوز) ترتیب یافته و به کلی برخلاف صرفه و صلاح و مضر به منافع و مصالح ایران است و به حدی به منافع و اغراض روسیه مفید می‌باشد که در نظر کسانی که برای آنان ترتیب داده شده بود (ایرانیان) از منحوس‌ترین و بی حاصل‌ترین تعرفه های عالم به شمار می‌رفت.»
این تعرفه حمایت کننده به قدری که به صنعت و تجارت روسیه مساعدت کرده به عواید مالی دولت ایران لطمه زده و به تجارت دول اروپا گزند رسانیده است. (11)

پی نوشت ها :

1. ویکتور برار «انگلستان و امپریالیسم» صفحه 57، به زبان فرانسوی.
2. Board of Trade Journal 30 آوریل 1903 ص 207.
3. W. Litten, Persien ص 116.
4. ربع واردات روسیه از ایران پنبه خام و ربع دیگر انواع میوه و دو ربع دیگر انواع ابریشم، پشم، چرم و غیره بوده است. اما صادرات روسیه به ایران، نصف آن قند، نخ و پارچه پنبه ای و نیم دیگر گندم، چای، نفت و مصنوعات کارخانه‌ها بود.
5. Pierre Albin، «معاهدات بزرگ سیاسی» ص 227 چاپ دوم پاریس 1912.
6. ad valorem
7. گزارش قنسول فرانسه در تهران.
8. مؤتمن الملک «مجموعه معاهدات کشور شاهنشاهی ایران» ص 166.
9. فرانسه معاهده 1855. کشورهای متحده آمریکا معاهده 1856. بریتانیای کبیر، (اتریش - هنگری، هلند، بلژیک، سوئد، نروژ، دانمارک معاهدات 1857، یونان معاهده 1861، ایتالیا معاهده 1862، آلمان، سوئیس، معاهدات 1873، آرژانتین معاهده 1902، شیلی معاهده 1903 و غیره.
10. ویکتور برار «عصیان آسیا» ص 246.
11. مرگان شوستر کتاب «اختناق ایران» به انگلیسی 271 و 270.

منبع مقاله: افشار یزدی، محمود؛ (1358)، سیاست اروپا در ایران: اوراقی چند از تاریخ سیاسی و دیپلماسی به انضمام چند گفتار دیگر از مؤلف و بعضی اسناد و نامه ها، ترجمه ضیاءالدین دهشیری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ هشتم